კონფერენცია

∘ ილია (აზიკო) სისვაძე ∘
საგადასახადო ტვირთის ოპტიმიზაცია დაყოვნებისა და მასშტაბის ეფექტების გათვალისწინებით

ანოტაცია. ნაშრომში დასაბუთებულია, რომ ლაფერის კანონის ამსახველი ტრადიციული მრუდი და შესაბამისი კვადრატული პარაბოლას ფუნქცია სრულად ვერ ასახავს რეალურ ფისკალურ პროცესებს. იმის გამო, რომ გადასახადების განაკვეთების ცვლილებას ახასიათებს დაყოვნების ეფექტები, საწყის მომენტში ბიუჯეტის საგადასახადო შემოსავალი გაიზრდება არა მყისიერად, არამედ თანდათანობით, ხოლო 100%-თან მიახლოებისას იგი ასევე შენელებული ტემპით დაიკლებს. ეს დამოკიდებულება განსხვავებული ფუნქციებით აღიწერება მასშტაბის ეფექტის შესაბამისად.

საანალიზო დამოკიდებულების ამსახველი ფუნქცია და მრუდი არსებითად იცვლება გადასახადების ნაწილობრივი ოპტიმიზაციის პირობებში, როდესაც მას აქვს როგორც მაქსიმუმის, ისე მინიმუმის წერტილები. სწორედ ამ ფაქტორის გაუთვალისწინებლობით აიხსნება ის გარემოება, რომ ლაფერის კანონის საფუძველზე განხორციელებული საგადასახადო რეფორმები ზოგჯერ სასურველ შედეგს ვერ იძლევა.

საკვანძო სიტყვები: საგადასახადო ტვირთი, ოპტიმიზაცია, მასშტაბის ეფექტი.

1. ლაფერის კანონის კრიტიკული ანალიზი

ეკონომისტთა განსაკუთრებული ინტერესის მიუხედავად, პრობლემა იმის შესახებ, თუ კონკრეტულად როგორი უნდა იყოს ქვეყანაში ოპტიმალური საგადასახადო ტვირთი (სინონიმები: გადასახადების საშუალო დონე - პოზიტიური, გადასახადების საშუალო განაკვეთი - ნორმატიული თვალსაზრისით) როგორც მთლიანად ეკონომიკის მასშტაბით, ისე ცალკეული გადასახადებისათვის, თეორიულად და გამოყენებითი მიმართულებით ჯერ კიდევ არ არის საბოლოოდ გადაწყვეტილი. თუ მოხერხდება ქართული ეკონომიკის რეალობის გათვალისწინებით ასეთი ფუნდამენტური კვლევის განხორციელება და შესაბამისი ყოველმხრივ დასაბუთებული მეთოდიკის დამუშავება, ბევრი საგადასახადო-საბიუჯეტო გამოწვევა ადვილად გადაიჭრება.

პრობლემის აქტუალურობიდან გამომდინარე, ზოგადი თეორიული ბაზა ეკონომიკის მეცნიერებაში უკვე არსებობს. ამერიკელმა ეკონომისტმა ლაფერმა გასული საუკუნის მეორე ნახევარში დაადგინა დამოკიდებულება გადასახადების საშუალო დონესა და ქვეყნის შესაბამის საბიუჯეტო შემოსავლებს შორის, რომელსაც პირველი მიახლოებითი კვადრატული პარაბოლას ფუნქციით და შესაბამისი ამოზნექილი ე. წ. ,,ლაფერის მრუდით’’ გამოსახავენ (იხ. გრაფ. 1). თუმცა ქვემოთ ვნახავთ, რომ მისი ფორმა არსებით დაზუსტებას საჭიროებს.

გრაფიკიდან ჩანს, რომ გადასახადების ნულოვანი დონისათვის ასევე ნულის ტოლია ბიუჯეტის საგადასახადო შემოსავლებიც. მის მატებასთან დაკავშირებით შემოსავლები მყისიერად იზრდება, -თვის აღწევს მაქსიმუმს, შემდეგ იკლებს და 100 პროცენტისათვის კვლავ მკვეთრად ეცემა ნულამდე. ამ პირობებში არსებობს გადასახადების ისეთი ოპტიმალური საშუალო დონე, ე.წ. ,,ლაფერის წერტილი’’, რომლისთვისაც შესაბამისი საბიუჯეტო შემოსავლები _ “ლაფერის პიკი’’ მაქსიმალურია. ეკონომიკურ ლიტერატურაში საანალიზო დამოკიდებულება ცნობილია ასევე ,,ლაფერის ეფექტისა’’ და ,,ლაფერის კანონის’’ სახელწოდებით. თუმცა, ტერმინოლოგიური ერთიანობის პრინციპიდან გამომდინარე, მიზანშეწონილია, გამოყენებულ იქნეს _ ,,ლაფერის კანონი’’, რადგან იგი ეკონომიკის კანონისადმი წაყენებულ მოთხოვნებს აკმაყოფილებს.

საქართველოში ლაფერის კანონი ფუნდამენტურად აქვთ გამოკვლეული ი. ანანიაშვილსა და ვლ. პაპავას მონოგრაფიასა [ი. ანანიაშვილი, ვლ. პაპავა, 2009] და სამეცნიერო სტატიებში [ჟ. ,,ეკონომისტი’’, 2009, # 1], [ჟ. ,,ეკონომისტი’’, 2009, # 3], [ჟ. ,,ეკონომისტი’’, 2010, #ნ5], [ჟ. ,,ეკონომისტი’’: 2011, # 1], [ჟ. ,,ეკონომიკა და ბიზნესი’’, 2016, # 4]. ამ მიმართულებით სამეცნიერო კვლევები ეკუთვნით აგრეთვე გ. ლოლაძეს [ჟ. ,,მაკრო მიკრო ეკონომიკა’’, 2002,ნ#ნ9], ა. გაბელაიას [ჟ. ,,ეკონომიკა და ბიზნესი’’, 2012,ნ# 5], თ. კბილაძეს [ჟ. ,,ეკონომიკა და ბიზნესი’’, 2014, # 1] და სხვებს.

ი. ანანიაშვილი და ვლ. პაპავა ლაფერულ დამოკიდებულებას ხსნიან დადებითი და უარყოფითი ეფექტებით, რომლებიც გადასახადების საშუალო დონის 0-g^* და g*-100 შუალედებში განსხვავებული თანაფარდობით მოქმედებენ საბიუჯეტო შემოსავლებზე და შესაბამისი მრუდის ამოზნექილ ფორმას განაპირობებენ [ი. ანანიაშვილი, ვლ. პაპავა, 2009, გვ. 38].

სამ ათეულ წელზე მეტია, რაც ლაფერული დამოკიდებულების რეალურობა მწვავე დისკუსიის საგანია სწავლულ ეკონომისტებს შორის. ავტორთა ერთი ნაწილი მას ემპირიული თვალსაზრისით დაუდასტურებელ ჰიპოთეზად მიიჩნევს და, ამდენად, არსებობასაც კი უარყოფს, თუმცა ვერ მოაქვთ ვერც ერთი წონადი არგუმენტი, რომელიც გამორიცხავდა საანალიზო დამოკიდებულების ამოზნექილი მრუდით გამოსახვის შესაძლებლობას. ეკონომისტთა მეორე ნაწილი ცდილობს, სრულყოს იგი ობიექტურ ეკონომიკურ მოცემულობებთან შესატყვისობის თვალსაზრისით. ამ კანონის ჭეშმარიტებაზე მსჯელობისას გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ ნებისმიერი ეკონომიკური მოდელი თუ თეორია მხოლოდ ყველაზე არსებით კავშირებს, კანონზომიერებებს და ფაქტორებს ასახავს და, ამდენად, შესაძლოა ემპირიული დაკვირვების შედეგებს სრულად არ შეესაბამებოდეს. თეორიისა და რეალობის უფრო მაღალი დონის შესატყვისობა შემდგომი გაღრმავებული კვლევით მიიღწევა.

ლაფერის კანონი მისმა ავტორმა მაკროეკონომიკის მიმართ დაადგინა, თუმცა ავტორთა ნაწილმა იგი ბიზნესსუბიექტებზეც გაავრცელა, რაც სავსებით ლოგიკურია, თუ გავითვალისწინებთ, რომ მისი გამომწვევი ეფექტები პირველ რიგში მიკროეკონომიკის დონეზე გამოვლინდება და შემდეგ ამ ფორმით მთელ მაკროეკონომიკაზე ვრცელდება. ეს კანონი ემყარება განსაზღვრულ ჰიპოთეზურ დაშვებებს, რაც სათანადო დაზუსტების გარეშე მისი პრაქტიკული გამოყენების შესაძლებლობებს ზღუდავს. ჩვენი აზრით ესაა:

პირველი, იგი წარმოადგენს თეორიულ-ლოგიკური აზროვნების პროდუქტს, რომლის საფუძვლიანი ემპირიული დადასტურება მოცემული ქვეყნის მასშტაბით უაღრესად რთულია, რადგან არ არსებობს სრული ინფორმაცია გადასახადების საშუალო დონის ცვლილების მთელ 0-100% შუალედში. მიუხედავად ამისა, ცალკეული ავტორები, მათ შორის ჩვენშიც [ა. გაბელაია, ჟ. ,,ეკონომიკა და ბიზნესი’’, 2012, # 5, გვ. 77], [თ. კბილაძე, ჟ. ,,ეკონომიკა და ბიზნესი’’, 2014, # 1, გვ. 191], ცდილობენ არსებული უაღრესად მწირი ინფორმაციის საფუძველზე აღადგინონ ლაფერული დამოკიდებულების მთლიანი სურათი და განსაზღვრონ ლაფერის წერტილისა და პიკის კონკრეტული პარამეტრები. ბუნებრივია, ასეთი გზით მიღებული შედეგები ხშირად წინააღმდეგობრივი და არაადეკვატური.

ფაქტობრივ მონაცემთა საფუძველზე პრობლემის გადაწყვეტის ერთ-ერთ რეალურ გზად გვესახება მკვეთრად განსხვავებული საგადასახადო ტვირთის მქონე, მაგრამ განვითარების ერთი და იმავე დონეზე მყოფი ქვეყნების (ერთ დასაქმებულზე მოსული მთლიანი შიდა პროდუქტის მიხედვით), შესაბამის მონაცემთა ანალიზი, სადაც ლაფერის კანონის ამსახველ ფუნქციაში შედეგობრივი ცვლადი იქნება არა ბიუჯეტის, არამედ ქვეყნის მთლიანი კაპიტალის ერთეულზე მოსული საგადასახადო შემოსავლები. ასეთი შეფარდებითი მაჩვენებლის გამოყენების საჭიროება გამოწვეულია იმ გარემოებით, რომ საანალიზოდ აღებული ქვეყნები შესაძლოა განვითარების ერთიდაიგივე დონეზე კი იმყოფებოდნენ, მაგრამ მათი შემოსავლები მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდეს არა საგადასახადო ტვირთის, არამედ უპირატესად ეკონომიკის მასშტაბების გამო;

მეორე, ლაფერის მიერ აღწერილი პროცესი თავისი ბუნებით სტატიკურია. ამდენად, იგი მხოლოდ გადასახადების დონის ცვლილების მოკლევადიან ეფექტს ასახავს და მხედველობაში არ მიიღება პერსპექტიული შედეგები. კერძოდ, თუ ქვეყნის საგადასახადო სისტემა იმყოფება ლაფერის მრუდის მარცხენა მხარეს, ამ შემთხვევაში გადასახადის განაკვეთების შემცირებით ბიუჯეტის მიმდინარე შემოსავალი კი შემცირდება, მაგრამ ბიზნესს მეტი საინვესტიციო სახსრები დარჩება, რაც მომავალში ბიუჯეტის შემოსავალს გაზრდის. შესაბამისად, ბიუჯეტის მიმდინარე დანაკლისი განიხილება, როგორც სპეციფიკური საგადასახადო ინვესტიცია;

მესამე, ლაფერის კანონი უშვებს გადასახადების საშუალო ნულოვანი დონის შემდეგ შესაბამისი შემოსავლის მყისიერი ზრდის, ხოლო პიკის მომდევნო მონაკვეთში ასევე მისი მკვეთრი დაცემის შესაძლებლობას, რაც არარეალურად მიგვაჩნია შემდეგ გარემოებათა გამო:

_ ეკონომიკისთვის, როგორც დიდი რთული სისტემისთვის, მათ შორის საგადასახადო ქვესიტემისთვის, ინერციულობის თვისებაა დამახასიათებელი. ეს გარემოება საწყისი მომენტიდან ეკონომიკის მყისიერი ამოძრავების შესაძლებლობას ზღუდავს. ამიტომ ამ ფაქტორის _ ,,ინერციული დაყოვნების ეფექტის’’ ზემოქმედებით, პირველი მონაკვეთის დასაწყისში საგადასახადო შემოსავლების ზრდა თანდათან აჩქარებული ტემპით მოხდება;

_ დაყოვნების ეფექტს განაპირობებს ასევე პირდაპირი და ირიბი გადასახადების წინააღმდეგობრივი ბუნება _ ,,ურთიერთშემაფერხებელი დაყოვნების ეფექტი”, რაც პროცესის დასაწყისში ანელებს მათ ერთობლივ ზრდას;

_ პირველი მონაკვეთის სასტარტო წერტილიდან საგადასახადო შემოსავლების თანდათან აჩქარებული ტემპით ზრდას, ხოლო მეორე მონაკვეთის ბოლოს ამ შემოსავლების თანდათან შენელებული ტემპით შემცირებას იწვევს ის ვითარებაც, რომ გადასახადების დონის ცვლილება ბიზნესის საქმიანობაზე მყისიერად არ აისახება. შესაბამისი გადაწყვეტილების მიღებას, დაგეგმვას, განხორციელებას და სათანადო შედეგის მიღებას განსაზღვრული დრო სჭირდება. ამრიგად, ორივე აღნიშნულ გარემოებას, პროცესის დასაწყისსა და დასასრულს, ,,ორგანიზაციული დაყოვნების ეფექტიც” განაპირობებს.

განხილული ეფექტებიდან პროცესის დასაწყისში სამივე ერთობლივად მოქმედებს, ხოლო პროცესის ბოლოს მასზე მხოლოდ ორგანიზაციული დაყოვნების ეფექტი ახდენს გავლენას. ამ სიტუაციაში ლაფერის მრუდის ტრადიციული ფორმა მნიშვნელოვნად შეიცვლება. ამრიგად:

დაყოვნების ეფექტების ზემოქმედებით, ნულოვანი საგადასახადო ტვირთის შემდეგ, შესაბამისი საბიუჯეტო შემოსავალი გაიზრდება არა მყისიერად, როგორც ეს ლაფერის ტრადიციული მრუდით იგულისხმება, არამედ თანდათან აჩქარებული ტემპით, ხოლო ლაფერის წერტილის მომდევნო მონაკვეთში შემოსავლები დაიკლებს არა მკვეთრად, არამედ შენელებული ტემპით და სულ უფრო მიუახლოვდება ნულოვან ნიშნულს;

მეოთხე, კვადრატული პარაბოლას ფუნქციის გამოყენების პირობებში გადასახადების ოპტიმალური დონე მკაცრადაა განსაზღვრული და 50%-ს შეადგენს. შესაბამისად, ამ ფუნქციის ძირითადი თავისებურება მოცემული წერტილის მიმართ შესატყვისი გრაფიკის მკაცრი სიმეტრიულობაა, რაც გამორიცხავს ისეთი არასიმეტრიული ვარიაციების არსებობას, რომლებისთვისაც ლლაფერის წერტილი 50%-ზე ნაკლები ან მეტი იქნება. შესაბამისად, როგორც თეორიული კვლევის, ისე გამოთვლების კონკრეტული შედეგები რეალობას მოწყდება. განსხვავებული შედეგი მიიღება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ დავუშვებთ საგადასახადო ტვირთის არსებობას 0-100%-ს შუალედის გარეთ, რაც შეუძლებელია.

ობიექტურ ეკონომიკურ პირობებში ოპტიმალური საგადასახადო ტვირთი _ ლაფერის წერტილი შესაძლოა ნაკლები იყოს ან აღემატებოდეს 50%-ს. კერძოდ, დადგენილია, რომ დაბალგანვითარებულ ეკონომიკაში ოპტიმალური საგადასახადო ტვირთი 50%-ის მარცხნივ მდებარეობს, განვითარებულ ეკონომიკაში _ მარჯვნივ, ხოლო 50%-იანი საგადასახადო ტვირთი ტიპურია მხოლოდ საშუალოდ განვითარებული ეკონომიკისათვის. ამასთან, თუ პროცესს განვიხილავთ სწრაფად განვითარებად ეროვნულ მეურნეობაში, ეკონომიკურ ზრდასთან დაკავშირებით ლაფერის პიკი არა მარტო მარჯვნივ გადაადგილდება, არამედ ზემოთაც აიწევს. ამ გარემოებას განაპირობებს მასშტაბის ეფექტი, რაც გამოვლინდება როგორც წარმოების მოცულობისა და შემოსავლების აბსოლუტურ გადიდებაში, ისე ეკონომიკის ზოგადი ეფექტიანობის, მათ შორის, მომგებიანობის ამაღლებაში. აქედან გამომდინარეობს დასკვნა, რომ ოპტიმალური საგადასახადო ტვირთი დინამიკურია და ეკონომიკის მასშტაბების გაფართოების კვალობაზე ზრდის ტენდენციით ხასიათდება. ამასთან, მარჯვნივ გადაადგილდება საგადასახადო ტვირთის ოპტიმალური დონეც. შესაბამისად, დაყოვნებისა და მასშტაბის ეფექტების გათვალისწინებით, სამ ვარიანტად მოდიფიცირდება ლაფერის ტრადიციული მრუდიც (იხ. გრაფიკი 2).

იგივე კანონზომიერება განსაზღვრავს ექსტრემუმის წერტილის კოორდინატებსაც სხვადასხვა ზომის ბიზნესში, სადაც მასშტაბის ზრდა გადახდისუნარიანობასაც ადიდებს. აქედან გამომდინარე, რაც უფრო მსხვილი და მაღალტექნოლოგიურია ბიზნესი, მით მეტია მისი ფინანსური შესაძლებლობები და ამდენად, უფრო დიდი საგადასახადო ტვირთის აწევა შეუძლია. საქართველოს ეკონომიკის თანამედროვე მდგომარეობის გათვალისწინებით განსაკუთრებით აქტუალურია საგადასახადო ტვირთის ცვლილების პირველი ნახევარი, სადაც მაქსიმალური საგადასახადო შემოსავლები მიღება;

მეხუთე, ლაფერის კანონის შესაბამისად გადასახადების თითოეული ფორმა და სახეობა ერთი და იმავე ზომითა და მიმართულებით რეაგირებს სხვა გადასახადების განაკვეთების ცვლილებაზე. ასეთი დაშვებაც არარეალურია, რადგან გადასახადების ცალკეული ფორმები და სახეები წინააღმდეგობრივია _ ერთის გადიდებამ შესაძლოა სხვათა შემცირება განაპირობოს და პირიქით, რაცლლაფერის ტრადიციული მრუდის ფორმის გარდაუვალ შეცვლას გამოიწვევს;

მეექვსე, ლაფერულ დამოკიდებულებაზე გავლენას ახდენს მრავალი ისეთი ფაქტორი, რომელთა ერთობლივ ზემოქმედებას შეუძლია შესაბამისი მრუდის ფორმა მკვეთრად შეცვალოს. ასეთია ბიზნესგარემოს გაუარესება, პოლიტიკური არასტაბილურობა, საგადასახადო ადმინისტრირების გაუმართაობა, სახელმწიფოს უხეში ჩარევა ეკონომიკაში, კრიზისი, კორუფცია, ჩრდილოვანი ეკონომიკის ხვედრითი წილის ცვლილება და სხვა. ამიტომ იგი, ისევე, როგორც ეკონომიკის კანონების უმრავლესობა, მხოლოდ სხვა თანაბარ პირობებში გამოვლინდება.

აღნიშნული შეუსაბამობის გარდა, ცალკეული ავტორები ყურადღებას ამახვილებენ შემდეგ გარემოებებზე: პირველი, ლაფერის კანონში აისახება მხოლოდ ბიუჯეტის ფაქტობრივი შემოსავლები და ყურადღების გარეშეა დატოვებული პოტენციური შემოსავლები, რომლის მიღება შესაძლებელია სრულყოფილი ადმინისტრირებით; მეორე, ბიუჯეტის საგადასახადო შემოსავლები იზრდება ინფლაციის გავლენით გადასახადების საშუალო დონის გადიდების გარეშე; მესამე, არ არის გათვალისწინებული ის გარემოება, რომ გადასახადების განაკვეთების ერთი ნაწილი პროპორციულია, მეორე _ პროგრესული ან რეგრესული, ხოლო მესამე _ ფიქსირებული [ი. ანანიაშვილი, ვლ. პაპავა, 2009, გვ. 45].

განხილული წინააღმდეგობები ლაფერის კანონის არსებობას კი არ გამორიცხავს, არამედ მათი გათვალისწინება მისი უფრო სრულყოფილად გამოსახვის შესაძლებლობას ქმნის რეალურ ეკონომიკურ პირობებთან შესაბამისობის თვალსაზრისით. მათ შორის, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ლაფერის ტრადიციული მრუდის მოდიფიცირება განვითარების სხვადასხვა დონეზე მყოფი ქვეყნებისათვის დაყოვნების და მასშტაბის ეფექტების გათვალისწინებით.

მე-2 გრაფიკზე წარმოდგენილი მრუდების შესაბამისი ფუნქციები მათემატიკურ ანალიზში არ განიხილება. ამ მიზნით დავეყრდენით გერმანელი მკვლევრის გ. ხაუშტაინის მონოგრაფიას, სადაც ისინი პროგნოზირების საჭიროებისათვის აპრიორი, სათანადო მათემატიკური ანალიზის გარეშეა გამოყენებული [გ. ხაუშტაინი, 1972, გვ. 178, 367]. ამიტომ, პრობლემის მიზნებიდან გამომდინარე, ქვემოთ შემოგთავაზებთ მათ გამოკვლევას ექსტრემუმსა და ზღვრებზე.

2. ლაფერის მრუდის მოდიფიკაცია განვითარება დი ეკონომიკისათვის

როგორც დავრწმუნდით, ლაფერის მოდიფიცირებული მრუდების ფორმა და პიკის წერტილის კოორდინატები ეკონომიკის განვითარების დონესა და მასშტაბზეა დამოკიდებული. მე-3 გრაფიკზე წარმოდგენილი დაყოვნების ეფექტების მქონე ლაფერის მრუდის იმ მოდიფიკაციას, რომელიც განვითარებადი ქვეყნების, მათ შორის, საქართველოს საგადასახადო სისტემის ადეკვატურია, მარცხენა მხარის ასიმეტრიული ამოზნექილი ფუნქცია შეესაბამება. მისი თავისებურებებია: პირველი, საბიუჯეტო შემოსავლის პიკის მდებარეობა საგადასახადო ტვირთის ცვლილების პირველ ნახევარში; მეორე, გაითვალისწინება დაყოვნების ეფექტები როგორც პროცესის დასაწყისში, ისე დასასრულს.

საანალიზო პროცესს შემდეგი ფუნქცია შეესატყვისება:

სადაც G(g) არის ბიუჯეტის საგადასახადო შემოსავალი; g საგადასახადო ტვირთი _ დამოუკიდებელი ცვლადი; a,b _ მუდმივი კოეფიციენტები; e _ ნატურალური ლოგარითმის ფუძე ე. წ. ნეპერის რიცხვი (e≈2,718 ).

ფუნქციის გამოკვლევა ექსტრემუმზე. საანალიზო ფუნქციის ძირითადი თავისებურება მასზე არგუმენტის ცვლილების წინააღმდეგობრივი გავლენაა _ ერთი მხრივ ზრდის, ხოლო მეორე მხრივ, _ შემცირების მიმართულებით. ამ გარემოებიდან და შესაბამისი გრაფიკის ფორმიდან გამომდინარე, არსებობს მისი კრიტიკული დონე, რომლისთვისაც ფუნქცია მაქსიმუმს აღწევს. არგუმენტის ასეთი მნიშვნელობის განსაზღვრის მიზნით გამოვითვალოთ ფუნქციის პირველი რიგის წარმოებული და მიღებული შედეგი გავუტოლოთ ნულს:

ამრიგად, (1) ფუნქციის პირველი რიგის წარმოებული შეადგენს:

(2) გამოსახულებიდან გამომდინარეობს, რომ:

საიდანაც, ოპტიმალური საგადასახადო ტვირთი განისაზღვრება ფორმულით:

არგუმენტის ამ მნიშვნელობისათვის საანალიზო ფუნქცია აღწევს მაქსიმუმს, რადგან მისი მეორე რიგის წარმოებული _ G^' უარყოფითია:

ოპტიმალური საგადასახადო ტვირთისათვის ბიუჯეტის შესაბამისი შემოსავლის მაქსიმალური მნიშვნელობა იქნება:

ამრიგად, საქართველოს ეკონომიკის შესატყვისი საგადასახადო შემოსავლის ამსახველი ფუნქციის შესწავლა გვიჩვენებს, რომ თუ სათანადო სტატისტიკური გამოთვლებით, კერძოდ, უმცირეს კვადრატთა მეთოდით დავადგენთ a და b კოეფიციენტების მნიშვნელობებს, მაშინ მისი ოპტიმალური პარამეტრების გამოთვლა რაიმე სირთულეს არ წარმოადგენს.

ფუნქციის გამოკვლევა ზღვრებზე. მიღებული თეორიული დასკვნების შესატყვისი მე-3 გრაფიკის ფორმა და (1) ფუნქცია მართლზომიერი იქნება მხოლოდ მაშინ, როდესაც:

მართლაც:

მეორე ზღვარში იგულისხმება რომ, როდესაც g=0, მაშინ G(g) საკმარისად მცირე უნდა იყოს და სტატისტიკური ცდომილების დასაშვებ საზღვრებს არ აღემატებოდეს:

ბოლო ზღვარი სამართლიანია, რადგან რაიმე რიცხვი, მათ შორის ნეპერის რიცხვი, ხარისხად ასის ნამრავლი რაიმე სასრულ b რიცხვზე _ e^bx100, განუზომლად აღემატება სასრული რიცხვის ნამრავლს ასზე. ამის გამო, ბოლო შეფარდება საკმაოდ ახლოს იქნება ნულთან. ეს ნიშნავს, რომ შემოთავაზებული ფუნქცია და შესატყვსი მრუდი რეალური პროცესების ადეკვატურია.

საგადასახადო ტვირთის განსაზღვრის წარმოდგენილი მეთოდიკა ასევე შეიძლება იქნეს გამოყენებული ქვეყნის შიგნით მცირე ბიზნესის შესაბამისი განაკვეთების დასადგენად.

3. ლაფერის მრუდის მოდიფიკაცია საშუალოდ და მაღალგანვითარებული ქვეყნებისათვის

როგორც ზემოთ მოყვანილი კვლევა აჩვენებს, საშუალოდ განვითარებული ეკონომიკის საგადასახადო სისტემას (ამდენად, საქართველოს მომავალ საგადასახადო სისტემასაც) დაყოვნების ეფექტის მქონე ამოზნექილი სიმეტრიული ფუნქცია შეესაბამება. მისი თავისებურებაა მაქსიმუმის ისეთი წერტილის არსებობა, რომლის მიმართ შესაბამისი მრუდი სიმეტრიულია და ამასთან, 0 და 100%-ის მიდამოებში მისი მიახლოება ორდინატთა ღერძთან თანდათან ხდება. ამ გარემოებათა გათვალისწინებით ფუნქციის მაქსიმუმი მიიღწევა მაშინ, როდესაც g=500% (იხ. გრაფიკი 4).

დაყოვნების ეფექტის მქონე ამოზნექილი სიმეტრიული ფუნქცია შემდეგი ფორმულით გამოისახება:

სადაც a,b,c არის მუდმივი კოეფიციენტები განსაზღვრული მათემატიკური და ეკონომიკური შინაარსით.

ფუნქციის გამოკვლევა ექსტრემუმზე. საანალიზო ფუნქციის საფუძველზე საგადასახადო ტვირთის _ g^*-ს ოპტიმალური მნიშვნელობის გამოსათვლელად გამოიყენება ზემოთ აღწერილი სტანდარტული მათემატიკური პროცედურა _ განისაზღვრება ფუნქციის პირველი რიგის წარმოებული და მიღებული შედეგი უტოლდება ნულს:

მოცემული გამოსახულებიდან გამომდინარე,

2ab²(c-g)=0

განტოლების ამოხსნით მიიღება, რომ ოპტიმალური საგადასახადო ტვირთი c კოეფიციენტის ტოლია:

g^*=c (7)

შესაბამისი გამოთვლები აჩვენებს, რომ საანალიზო ფუნქციის მეორე რიგის წარმოებული _ G'' უარყოფითია, რაც ფუნქციის მაქსიმუმის არსებობას ამტკიცებს. მართლაც,

იმის გამო, რომ g-ს კრიტიკული მნიშვნელობისათვის ადგილი აქვს ტოლობას g^*=c, ამ წერტილში საანალიზო ფუნქციის მეორე რიგის წარმოებული უარყოფითია:

ფუნქციის მაქსიმუმის გამოთვლის მიზნით არგუმენტის ოპტიმალური მნიშვნელობა ჩავსვათ (5) გამოსახულებაში და მოვახდინოთ გარდაქმნები:

ამრიგად, იმ შემთხვევაში, როდესაც არგუმენტის კრიტიკული მნიშვნელობა c კოეფიციენტის ტოლია, ფუნქცია მაქსიმუმს აღწევს და a კოეფიციენტს უტოლდება. ასევე, ფუნქციის მაქსიმალური მნიშვნელობისათვის, როდესაც c_max=a-ს, არგუმენტის კრიტიკული მნიშვნელობა g^*=c. ამ გარემოების და იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ c=50%-ს, ბიუჯეტის საგადასახადო შემოსავლის ამსახველი (5) ფუნქცია შემდეგ სახეს მიიღებს:

მოცემული ფუნქციის თავისებურებანი მის პრაქტიკულ გამოყენებას მნიშვნელოვნად ამარტივებს.

ფუნქციის გამოკვლევა ზღვრებზე. ერთ-ერთი აუცილებელი პირობა იმისა, რომ მე-4 გრაფიკზე გამოსახულმა მრუდმა და შესაბამისმა (9) ფუნქციამ განხილული ფისკალური პროცესი ადეკვატურად ასახოს, მისი მნიშვნელობა ნულისა და ასი პროცენტის მახლობლად მაქსიმალურად უნდა უახლოვდებოდეს ნულს. გამოვითვალოთ შესაბამისი ზღვრები:

და

მიღებული შედეგი სამართლიანია, რადგან გამოსახულების მნიშვნელობა იმდენად დიდია, რომ ნებისმიერი ეკონომიკურად შემოსაზღვრული რიცხვის მასთან შეფარდება პრაქტიკულად ნულის ტოლია. ამავე მიზეზის გამო:

ამრიგად, საანალიზო ფუნქციის გამოკვლევა ექსტრემუმზე და ზღვრებზე გვიჩვენებს, რომ იგი ადეკვატურად ასახავს რეალურ ფისკალურ პროცესს.

ოპტიმალური საგადასახადო ტვირთის გამოთვლის შემუშავებული მეთოდიკა სამართლიანია ქვეყნის შიგნით საშუალო ბიზნესისთვისაც.

ლაფერის კანონი განვითარებული ეკონომიკისათვის. განვითარებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნისათვის, დაყოვნებისა და მასშტაბის ეფექტების გათვალისწინებით, ბიუჯეტის საგადასახადო შემოსავლის დამოკიდებულება საგადასახადო ტვირთზე ამოზნექილი მარჯვენა ასიმეტრიის რთული ტრანსცენდენტური ფუნქციით და შესაბამისი მრუდით გამოიხატება (იხ. გრაფიკი 5):

სადაც G_g არის ბიუჯეტის საგადასახადო შემოსავალი; g_ საგადასახადო ტვირთი; e_ ნატურალური ლოგარითმის ფუძე; a,b,c,K _ მუდმივი კოეფიციენტები.

მოცემული გამოსახულება სამართლიანია, თუ დაცული იქნება პირობები: b<0, c<0, b²-4ac=0, k კოეფიციენტი წარმოადგენს გაჯერების წერტილს მოცემული ფუნქციის პირველყოფილ ზედა ასიმეტრიის ლოგისტიკურ ფუნქციაში. შესაბამისად:

სადაც c შეიძლება იყოს ნებისმიერი ნამდვილი რიცხვი, მათ შორის ისეთი, რომელსაც განსაზღვრული ეკონომიკური შინაარსი აქვს.

გ. ხაუშტაინის მიხედვით, (10) ფუნქცია მაქსიმალურ მნიშვნელობას იღებს, როდესაც g^*=b/2a [გ. ხაუშტაინი, 1972, გვ. 178]. ამ მიმართულებით უფრო საფუძვლიან გამოკვლევას ავტორი არ გვთავაზობს. საანალიზო ფუნქცია ასევე გამოყენებადია მსხვილი ბიზნესის ოპტიმალური საგადასახადო ნორმატივების განსაზღვრისთვისაც, რის გამოც, სირთულის მიუხედავად, მის დეტალურ ანალიზს პრინციპული მნიშვნელობა აქვს როგორც განვითარებადი, ისე საშუალოდ და მაღალგანვითარებული ქვეყნის ბიზნესისთვის.

4. საგადასახადო ტვირთის ნაწილობრივი ოპტიმიზაცია

საქართველოს ეკონომიკაში საგადასახადო ტვირთის ნაწილობრივი ოპტიმიზაციის პრობლემის დასმა. საგადასახადო ტვირთის ოპტიმიზაციის ერთ-ერთ შეუსწავლელ მიმართულებას წარმოადგენს მათი ცალკეული ფორმების (სახეების) ოპტიმიზაცია სხვათა უცვლელობისას. ამ შემთხვევაში, საკითხი, თუ რა გავლენას მოახდენს ეს გარემოება საბიუჯეტო შემოსავლებზე და როგორი იქნება მთლიანი გადასახადების საშუალო ოპტიმალური განაკვეთი, ჯერ კიდევ არ არის გამოკვლეული. ამიტომ ამ პროცესს ზედაპირული მიდგომის საფუძველზე ლაფერის ტრადიციულ მრუდზე დაყრდნობით განიხილავენ, რაც მცდარ შედეგებს იძლევა. კერძოდ გულისხმობენ, რომ რომელიმე სახის გადასახადის განაკვეთის შემცირებით ან გაზრდით მრუდის ფორმა არსებითად არ შეიცვლება.

პრობლემის რეალობის ადეკვატური გადაწყვეტის შესაძლებლობას განაპირობებს ის გარემოება, რომ გადასახადები ხშირ შემთხვევაში ერთმანეთთან წინააღმდეგობრივ დამოკიდებულებაშია - რომელიმე მათგანზე განაკვეთის გადიდება სხვათა აბსოლუტური სიდიდის შემცირებას იწვევს და პირიქით. კერძოდ, წინააღმდეგობრივია: პირველი, პირდაპირი და ირიბი გადასახადები, მეორე, პირდაპირი გადასახადების შიგნით საპირისპიროდ იცვლება როგორც მოგებისა და საშემოსავლო გადასახადები, ისე მოგებისა და ქონების გადასახადები. ამასთან, მათი ბუნება ისეთია, რომ სასურველი ზომით შეხამების, მათ შორის, ოპტიმიზაციის პირობებს ქმნის.

ქვემოთ საკითხს განვიხილავთ საქართველოს ეკონომიკის რეალობების გათვალისწინებით შემდეგ გარემოებებზე დაყრდნობით: პირველი, მხედველობაში მიიღება, რომ პრობლემის ოპტიმალური გადაწყვეტა გადასახადების განაკვეთის ცვლილების პირველ ნახევარში მიიღწევა, როდესაც წინააღმდეგობრივი გადასახადების ურთიერთზემოქმედება მაქსიმალურია (ამაში ქვემოთ დავრწმუნდებით); მეორე, ხელისუფლებას შესაძლებლობა აქვს, მხოლოდ ირიბი გადასახადების ერთ-ერთი კომპონენტის - აქციზის ოპტიმიზაცია მოახდინოს, რადგან სხვა სახის განაკვეთების გაზრდა კონსტიტუციითაა შეზღუდული.

ირიბი გადასახადების ოპტიმიზაცია. ჩამოვაყალიბოთ ამოცანა: როგორი უნდა იყოს, ირიბი გადასახადების საშუალო ოპტიმალური განაკვეთი პირდაპირი გადასახადების უცვლელობის პირობებში (ვაფიქსირებთ პირდაპირი გადასახადების არსებულ დონეს), რათა ბიუჯეტში მაქსიმალური საგადასახადო შემოსავლები იქნეს მობილიზებული?

პრობლემის გადაწყვეტის საფუძველია დამოკიდებულება, რომელიც არსებობს, ერთი მხრივ, ირიბი გადასახადების საშუალო განაკვეთსა და პირდაპირი გადასახადებიდან მისაღებ საბიუჯეტო შემოსავლებს, ხოლო, მეორე მხრივ, ირიბი გადასახადების საშუალო განაკვეთსა და ამავე წყაროდან - საბიუჯეტო შემოსავლებს შორის.

გადასახადების ამ ფორმების ბუნებიდან გამომდინარე, ირიბი გადასახადების (მაგალითად, აქციზის) საშუალო განაკვეთის გადიდება პირდაპირი გადასახადების აბსოლუტურ ოდენობას შეამცირებს, რასაც შემდეგი გარემოებანი განაპირობებს: პირველი, იმის გამო, რომ ირიბი გადასახადების განაკვეთების მომატება საქონელთა ფასების საშუალო დონეს ზრდის, შესაბამისად ქვეითდება ერთობლივი მოთხოვნა და ბიზნესის შემოსავლები და მოგება, რის გამოც ბიუჯეტში მოგების გადასახადის შედინება იკლებს; მეორე, ირიბი გადასახადების განაკვეთების ზრდა აძვირებს ბიზნესის მატერიალურ-ტექნიკურ რესურსებს, რაც ბიზნესის მოგებას და ამდენად, შესაბამის საბიუჯეტო შემოსავალს ამცირებს; მესამე, ბიზნესის შემოსავლებისა და მოგების კლება ზღუდავს მის საინვესტიციო პოტენციალს და შესაბამისად, აფერხებს წარმოების ზრდას, რაც უარყოფითად აისახება დასაქმებასა და, ამდენად, ბიუჯეტში საშემოსავლო გადასახადის შედინებაზე.

დამოკიდებულება ირიბ და პირდაპირ გადასახადებს შორის. აღნიშნულ გარემოებათა გათვალისწინებით, პირდაპირი გადასახადების არსებული საშუალო განაკვეთის უცვლელობის პირობებში, ირიბი გადასახადების საშუალო განაკვეთსა და ბიუჯეტში მობილიზებულ პირდაპირი გადასახადების აბსოლუტურ ოდენობას შორის უკუპროპორციული დამოკიდებულება არსებობს _ ირიბი გადასახადების საშუალო განაკვეთის გაზრდა პირდაპირი გადასახადების ყველა ელემენტის კლებას გამოიწვევს, რაც ჰიპერბოლას ფუნქციით და შესაბამისი მრუდით გამოისახება (იხ. გრაფიკი 6):

P_B=a/Ig

სადაც P_B არის ბიუჯეტში პირდაპირი გადასახადის შედინება; a _ მუდმივი კოეფიციენტი; Ig_ ირიბი გადასახადების საშუალო განაკვეთი პროცენტობით _ დამოუკიდებელი ცვლადი.

ასევე, თუ პროცესს განვიხილავთ საპირისპირო მიმართულებით, უკუპროპორციული დამოკიდებულებაა პირდაპირი გადასახადების განაკვეთსა და ბიუჯეტში ირიბი გადასახადების შედინებას შორის _ პირდაპირი გადასახადების განაკვეთის ზრდა ბიუჯეტში ირიბი გადასახადების შედინებას ამცირებს, რაც მე-6 გრაფიკის მსგავსად გამოისახება (იხ. გრაფიკი 8).

ასეთ დამოკიდებულებას ის გარემოება განაპირობებს, რომ პირდაპირი გადასახადების, კერძოდ, მოგების გადასახადის გადიდება, სხვა თანაბარ პირობებში, ამცირებს ბიზნესის საინვესტიციო პოტენციალს, რაც უარყოფითად აისახება ბიუჯეტში ირიბი გადასახადების შედინებაზე. მოცემულ შემთხვევაში საყურადღებოა ერთი მნიშვნელოვანი გარემოება: პირდაპირი და ირიბი გადასახადების ურთიერთზემოქმედება _ ელასტიკურობა, გაცილებით მაღალია მათი ცვლილების პირველ შუალედში _ I'g%-მდე, ვიდრე მეორე მონაკვეთში, როდესაც ასეთი დამოკიდებულება მნიშვნელოვნად სუსტდება და არაელასტიკური ხდება.

ამასთან, პირველი მონაკვეთი 0-I'g%ნაკლებია მეორე I'g-100% მონაკვეთზე. იმის გამო, რომ ლაფერის პიკი საქართველოს ეკონომიკისათვის გადასახადების საშუალო განაკვეთის ცვლილების პირველ ნახევარში მდებარეობს, აღნიშნული გარემოება მასზე განსაკუთრებით მკვეთრად აისახება.

ამ ფაქტორის გათვალისწინებით, იმ შემთხვევაში, როდესაც პირდაპირი და ირიბი გადასახადების განაკვეთები ნულოვანი მნიშვნელობიდან ერთდროულად გაიზრდება, მათი ურთიერთშემამცირებელი ეფექტის გამო ბიუჯეტის მთლიანი საგადასახადო შემოსავლების ზრდა დაიწყება არა მყისიერად, როგორც ეს ლაფერის ტრადიციული მრუდით იგულისხმება, არამედ პირველ ეტაპზე ეს მოხდება ნელი ტემპით, რომელიც შემდეგ თანდათანობით გაძლიერდება. თუ მხედველობაში მივიღებთ იმ გარემოებას, რომ ასეთივე შედეგს იწვევს დაყოვნების სხვა ეფექტებიც, მაშინ ამ ფაქტორთა ერთობლივი ზემოქმედება აღნიშნულ ტენდენციას კიდევ უფრო მკაფიოდ გამოავლენს.

დამოკიდებულება ირიბი გადასახადების საშუალო განაკვეთსა და ბიუჯეტში ამავე გადასახადების შედინებას შორის. საქართველოს ეკონომიკის ახლანდელი მდგომარეობის გათვალისწინებით დამოკიდებულება ირიბი გადასახადების საშუალო განაკვეთსა და ბიუჯეტში ამავე სახის გადასახადის შედინებას შორის დაყოვნების ეფექტის მქონე მარცხენა ასიმეტრიის ფუნქციით და შესაბამისი ამოზნექილი მრუდით გამოისახება. კერძოდ, დასაწყისში ბიუჯეტში ირიბი გადასახადის შედინება თანდათან გაიზრდება, მიაღწევს მაქსიმუმს, შემდეგ შენელებული ტემპით შემცირდება და ასპროცენტიანი განაკვეთისათვის კვლავ ნულამდე დაეცემა (იხ. გრაფიკი 7). ასეთი დამოკიდებულება მოცემული კონკრეტული შემთხვევისათვის გამოისახება ზემოთ აღწერილი (1) ფუნქციით, რომელიც ახალ პირობებში შემდეგნაირად ჩაიწერება:

სადაც P_Bარის ირიბი გადასახადის შედინება ბიუჯეტში; b₁,b₂ _ მუდმივი კოეფიციენტები; Ig_ ირიბი გადასახადების საშუალო განაკვეთი პროცენტობით.

(12) და (13) ფუნქციების გათვალისწინებით ბიუჯეტში პირდაპირი და ირიბი გადასახადების ჯამური შემოსავლები იქნება:

ფუნქციის გამოკვლევა ექსტრემუმზე. მიღებული ფუნქციის ექსტრემუმზე გამოკვლევის მიზნით გამოვითვალოთ მისი პირველი რიგის წარმოებული და შედეგი გავუტოლოთ ნულს:

ე. ი. მიიღება, რომ:

(15) ტოლობიდან გამომდინარე,

მოვახდინოთ მარტივი გარდაქმნები:

ამრიგად, პრობლემის გადაწყვეტა დაიყვანება e^b2xIg ტრანსცენდენტული კომპონენტის მქონე შემდეგი კუბური განტოლების ამოხსნაზე:

(16) განტოლების ფესვები განსაზღვრავს ირიბი გადასახადების განაკვეთების ისეთ კრიტიკულ მნიშვნელობებს, რომლისთვისაც ბიუჯეტის საგადასახადო შემოსავლების ჯამი ექსტრემალურია. მათემატიკური ანალიზიდან ცნობილია, რომ ჩვენი პირობების გათვალისწინებით (16) კუბურ განტოლებას ორი ნამდვილი კრიტიკული წერტილი აქვს _ მინიმუმის და მაქსიმუმის. იმავე ვიზუალურ შედეგს გვიჩვენებს მე-6 და მე-7 გრაფიკების გაერთიანების შედეგად მიღებულ მე-10 გრაფიკზე გამოსახული მრუდი, რომლის შესაბამისად, ჯამური საგადასახადო შემოსავლების ამსახველ მრუდზე ირიბი გადასახადების განაკვეთს, როგორც მოსალოდნელი იყო, ორი კრიტიკული მნიშვნელობა აქვს. მათ შორის, I^*g1 წერტილში ჯამური საბიუჯეტო შემოსავლები მინიმალურია, ხოლო I^*g2 წერტილში _ მაქსიმალური.

კუბური განტოლების ამოხსნა შესაძლებელია რამდენიმე მეთოდით, მათ შორის ვიეტას თეორემისა და კარდანოს ფორმულის საფუძველზე, რაც სპეციალურ ვრცელ შრომატევად გამოთვლებს მოითხოვს. ეს მეთოდები ასახულია შესაბამის მათემატიკურ ლიტერატურაში.

საგადასახადო ტვირთის ოპტიმიზაციის განხილული მეთოდიკით საკითხი ასევე შეიძლება დაისვას ირიბი გადასახადების განაკვეთის უცვლელობისას პირდაპირი გადასახადების ისეთი ოპტიმალური განაკვეთის განსაზღვრის შესახებ, რომლისთვისაც ბიუჯეტის ჯამური შემოსავლები მაქსიმალური იქნება. პროცესის განვითარების ლოგიკა აჩვენებს, რომ საბოლოო შედეგები წინა ამოცანაში მიღებული დასკვნების ანალოგიურია _ ჯამური შემოსავლების ამსახველ მრუდს აქაც ექსტრემუმის ორი წერტილი აქვს. ცხადია, მათ განსხვავებული კოორდინატები ექნებათ ფაქტობრივი მონაცემების შესაბამისად.

ფუნქციის გამოკვლევა ზღვრებზე. იმისათვის, რომ მე-14 ფუნქციამ და მე-10 გრაფიკზე გამოსახულმა შესაბამისმა მრუდმა საანალიზო პროცესი ადეკვატურად ასახოს, ადგილი უნდა ჰქონდეს შემდეგ ზოგად პირობებს:

მართლაც:

ხოლო ფუნქციის ზღვარი, როდესაც Ig→100, საკმარისად მცირე უნდა იყოს:

ახლა ვნახოთ, თუ რამდენად სწორ გადაწყვეტილებას მიიღებდა საგადასახადო პოლიტიკის გამტარებელი სუბიექტი, რომელიც ლაფერის ტრადიციულ მრუდზე დაყრდნობით მოგების გადასახადის განაკვეთს შეამცირებდა სხვა განაკვეთების უცვლელობის პირობებში იმ იმედით, რომ ამით ბიუჯეტის შემოსავლები არ დაიკლებდა, ხოლო ბიზნესს მეტი სახსრები დარჩებოდა ინვესტირებისათვის.

პრობლემის ასეთი გადაწყვეტის ამსახველი ლაფერის ტრადიციული და ჩვენ მიერ მოდიფიცირებული ნაწილობრივი ოპტიმიზაციის მრუდი ნაჩვენებია მე-11 გრაფიკზე, რომლის შესაბამისად, ლაფერის მრუდის პირობებში საგადასახადო ტვირთის Pg2 მნიშვნელობისათვის მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება მისი Pg1-მდე შემცირების შესახებ ვარაუდით, რომ ბიუჯეტის საგადასახადო შემოსავლები იმავე G2 დონეზე დარჩებოდა. მაგრამ იმის გამო, რომ მხოლოდ მოგების გადასახადის ნაწილობრივ ოპტიმიზაციას ვახდენთ, შემოსავლები გაცილებით მეტად _ G1 დონემდე შემცირდა, რაც ბიუჯეტის დეფიციტს გამოიწვევს, მათ შორის შესაძლოა ისეთს, რომელიც ქვეყანის ფინანსურ სტაბილურობას სერიოზულ საფრთხეს შეუქმნის. სავარაუდოდ, სწორედ ეს გარემოება იყო იმის ერთ-ერთი მიზეზი, რომ ზოგიერთ ქვეყანაში ლაფერის ტრადიციული მრუდის საფუძველზე განხორციელებულმა საგადასახადო რეფორმამ ვერ გაამართლა.

ამრიგად, მიღებული შედეგები აჩვენებს რომ, თუ არ მოვახდენთ ლაფერის ტრადიციული მრუდის მოდიფიცირებას რეალური ეკონომიკური პირობების გათვალისწინებით, ეჭვის ქვეშ დგება ყველა ის თეორიული თუ გამოყენებითი გამოკვლევა, რომლებიც მის საფუძველზე ხორციელდება.

5. ოპტიმალური საგადასახადო ტვირთის მოდელირების შედეგები

ეკონომიკის თანამედროვე მეცნიერებაში საგადასახდო ტვირთის ოპტიმიზაციის საფუძვლად მიჩნეულია ამერიკელი ეკონომისტის ლაფერის მიერ დადგენილი მიზეზშედეგობრივი კავშირი გადასახადების საშუალო დონესა და ბიუჯეტის შესაბამის შემოსავლებს შორის, რაც გრაფიკულად ტრადიციულად ამოზნექილი კვადრატული პარაბოლას მრუდით გამოისახება. იგი განსაზღვრულ პირობებში ეკონომიკის კანონისადმი წაყენებულ ძირითად მოთხოვნებს აკმაყოფილებს, თუმცა ამ პირობებს გარეთ მისი სტანდარტული ფორმით არსებობის შესაძლებლობა ეჭვქვეშ დგება. კერძოდ, ლაფერის კანონი ემყარება განსაზღვრულ დაშვებებს, რაც სათანადო დაზუსტების გარეშე მისი პრაქტიკული გამოყენების შესაძლებლობებს ზღუდავს. მათ შორის უმთავრესია:

პირველი, იგი წარმოადგენს თეორიულ-ლოგიკური აზროვნების პროდუქტს, რომლის საფუძვლიანი ემპირიული დადასტურება მოცემული ქვეყნის მასშტაბით ვერ ხერხდება, რადგან არ არსებობს სრული ინფორმაცია გადასახადების საშუალო დონის ცვლილების მთელ 0-100% შუალედში. ფაქტობრივ მონაცემთა საფუძველზე პრობლემის გადაწყვეტის ერთ-ერთ რეალურ გზად გვესახება მკვეთრად განსხვავებული საგადასახადო ტვირთის მქონე, მაგრამ განვითარების ერთი და იმავე დონეზე მყოფი ქვეყნების შესაბამის მონაცემთა ანალიზი, სადაც ლაფერის კანონის ამსახველ ფუნქციაში შედეგობრივ ცვლადად წარმოგვიდგება ქვეყნის მთლიანი კაპიტალის ერთეულზე მოსული საგადასახადო შემოსავლები;

მეორე, ლაფერის კანონი უშვებს გადასახადების ნულოვანი დონის შემდეგ შესაბამისი შემოსავლების მკვეთრი ზრდის, ხოლო პიკის მომდევნო მონაკვეთში ასევე მისი მკვეთრი დაცემის შესაძლებლობას, რაც არარეალურია იმის გამო, რომ ეკონომიკისათვის, როგორც დიდი, რთული სისტემისათვის, დამახასიათებელია ,,ინერციული დაყოვნების ეფექტი’’. ასევე, მოქმედებს გადასახადების ,,ურთიერთშემაფერხებელი” და ,,ორგანიზაციული დაყოვნების ეფექტები”. რომლებიც საწყისი მომენტიდან ეკონომიკის მკვეთრი ამოძრავების შესაძლებლობას ზღუდავს და საგადასახადო შემოსავლების თანდათანობით ზრდას იწვევს. გადასახადების საშუალო დონის 100%-თან მიახლოებისას მოქმედებს მხოლოდ ,,ორგანიზაციული დაყოვნების ეფექტი”, რის გამოც საგადასახადო შემოსავლები ასევე ეცემა არა მყისიერად, არამედ შენელებული ტემპით.

ცალკეული ქვეყნების მიხედვით ოპტიმალური საგადასახადო ტვირთის _ ,,ლაფერის წერტილის’’ და საგადასახადო შემოსავლების მაქსიმალური ოდენობის _ ,,ლაფერის პიკის’’ პარამეტრები ეკონომიკის განვითარების დონეზეა დამოკიდებული. კერძოდ, საშუალოდ განვითარებულ ეკონომიკაში ლაფერის წერტილი 50%-ის მიდამოებშია, განვითარებად ეკონომიკაში ნაკლებია 50%-ზე უფრო დაბალი საგადასახადო შემოსავლებით, ხოლო განვითარებულ ეკონომიკაში _ 50%-ს აღემატება გაცილებით მაღალი შემოსავლებით. ასეთივე კანონზომიერებით იცვლება ლაფერის პიკი ქვეყნის შიგნით გრძელვადიან პერიოდში ეკონომიკური ზრდის კვალობაზე. ეს გამოვლინდება არა მარტო წარმოების მოცულობის და შესაბამისად, შემოსავლების აბსოლუტური ოდენობის მატებაში, არამედ ეკონომიკის მომგებიანობის ამაღლებაში, რის გამოც მისი გადახდისუნარიანობა იზრდება. იგივე კანონზომიერება განსაზღვრავს ექსტრემუმის წერტილის კოორდინატებსაც ქვეყნის შიგნით სხვადასხვა ზომის ბიზნესში.

ამრიგად, არარეალურია ლაფერის კანონის გამოსახვა კვადრატული პარაბოლას ფუნქციით, რადგან იგი, მკაცრი სიმეტრიულობის გამო, საგადასახადო ტვირთის 0-100%-იან შუალედში გამორიცხავს ოპტიმუმის მიღწევის ყველა სხვა შესაძლებლობას, გარდა 50%-სა. აქედან გამომდინარე, თუ არ მოვახდენთ ლაფერის ტრადიციული მრუდის მოდიფიცირებას ფაქტობრივი ეკონომიკური პირობების გათვალისწინებით, ეჭვის ქვეშ დგება ყველა ის თეორიული თუ გამოყენებითი გამოკვლევა, რომლებიც მის საფუძველზე ხორციელდება.

განხილული წინააღმდეგობები ლაფერის კანონის არსებობას კი არ უარყოფს, არამედ მათი გათვალისწინება მისი უფრო სრულყოფილად ასახვის შესაძლებლობას ქმნის რეალობასთან შესაბამისობის თვალსაზრისით. მათ შორის, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ლაფერის ტრადიციული მრუდის მოდიფიცირება განვითარების სხვადასხვა დონეზე მყოფი ქვეყნისათვის და გამოხატვა შესაბამისი ადეკვატური მათემატიკური ფუნქციებით.

ლაფერის კანონის შინაარსი და ფორმა არსებითად იცვლება გადასახადების მხოლოდ ერთი რომელიმე ფორმის ოპტიმიზაციის პირობებში, როდესაც მეორე უცვლელი რჩება. ამ შემთხვევაში ჯამური საგადასახადო შემოსავლების ამსახველ მრუდს ექსტრემუმის ორი წერტილი აქვს _ მინიმუმის და მაქსიმუმის. ბუნებრივია, მოცემული გარემოების გათვალისწინების გარეშე განხორციელებული საგადასახადო პოლიტიკა სასურველ შედეგებამდე ვერ მიგვიყვანს.

კვლევა უფლებას გვაძლევს დავასკვნათ, რომ: საგადასახადო ტვირთის და შესაბამისი საბიუჯეტო შემოსავლების დამოკიდებულების ამსახველი მრუდი, მათ შორის დაყოვნების და მასშტაბის ეფექტების გათვალისწინებთ, მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება ცალსახად ამოზნექილი, როდესაც პირდაპირი და ირიბი გადასახდების განაკვეთებს შორის განსხვავება დიდი არაა და თანაც ზრდის პროცესში მათ შორის პროპორცია მნიშვნელოვნად არ იცვლება.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ი. ანანიაშვილი, ფისკალური პარამეტრების შეფასების მოდელები, პაატა გუგუშვილის ეკონომიკის ინსტიტუტის საერთაშორისო სამეცნიერო-ანალიტიკური ჟურნალი ,,ეკონომისტი’’, 2009, # 1.

2. ი. ანანიაშვილი, ფისკალური ეფექტის თავისებურებები ბალაცკის მოდელში, პაატა გუგუშვილის ეკონომიკის ინსტიტუტის საერთაშორისო სამეცნიერო-ანალიტიკური ჟურნალი ,,ეკონომისტი’’, 2009, # 3.

3. ი. ანანიაშვილი, ვლ. პაპავა, გადასახადები, მოთხოვნა და მიწოდება: ლაფერ-კეინზიანური სინთეზი, მონოგრაფია. თბილისი, 2009.

4. ი. ანანიაშვილი, ვლადიმერ პაპავა, მაკროეკონომიკური წონასწორობა ლაფერ-კეინზიანური სინთეზის პირობებში, პაატა გუგუშვილის ეკონომიკის ინსტიტუტის საერთაშორისო სამეცნიერო-ანალიტიკური ჟურნალი ,,ეკონომისტი’’, 2010, # 5.

5. იური ანანიაშვილი, ვლადიმერ პაპავა, რესურსების გამოყენების ეფექტიანობასა და მოცულობაზე საგადასახადო ტვირთის გავლენის შეფასების მოდელები, პაატა გუგუშვილის ეკონომიკის ინსტიტუტის საერთაშორისო სამეცნიერო-ანალიტიკური ჟურნალი ,,ეკონომისტი’’, 2011, #1.

6. ი. ანანიაშვილი, ლაფერულ-კეინზიანურ სინთეზზე დაფუძნებული მაკროეკონომიკური წონასწორობის მოდელები, ჟურნ. ,,ეკონომიკა და ბიზნესი’’, 2016, # 4.

7. ა. გაბელაია, საგადასახადო დატვირთვის ოპტიმალური დონის განსაზღვრის პრობლემა ლაფერის ,,არაკლასიკური~ თეორიის ბაზაზე, ჟ. ,,ეკონომიკა და ბიზნესი’’, 2012, #ნ5.

8. თ. კბილაძე, ოპტიმალური საგადასახადო ტვირთის გაანგარიშების საკითხისათვის, ჟურნ. ,,ეკონომიკა და ბიზნესი’’, 2014, #1.

9. გ. ლოლაძე, ლაფერის მრუდის ზოგიერთი ასპექტის შესახებ. ჟურნ. ,,მაკრო მიკრო ეკონომიკა’’, 2002,ნ# 9.

10. ვ. ნიკოლსონი, ქ. შნაიდერი, მიკროეკონომიკის თეორია: ძირითადი პრინციპები და გავრცობა, თსუ გამომცემლობა, 2014.

11. ა. სისვაძე, გადასახადები: არსი ცივილური, ფორმა _ დესპოტური. ჟურნ. ,,სოციალური ეკონომიკა’’, 2007, # 2.

12. გ. ხაუშტაინი, პროგნოზირების მეთოდები სოციალისტურ ეკონომიკაში, თარგმანი გერმანულიდან რუსულ ენაზე. მოსკოვი, 1971.